Afta – przyczyny występowania i leczenie. Kiedy powinieneś udać się do lekarza?

Czym są afty?

Afta to okrągłe lub owalne owrzodzenie pokryte włóknikowatym nalotem, otoczone czerwoną obwódką, świadczącą o stanie zapalnym. Najczęściej pojawia się na błonie śluzowej jamy ustnej – policzkach, wargach, podniebieniu miękkim. Może występować zarówno pod postacią pojedynczych, jak i mnogich wykwitów. Afty to bolesny problem. Tego typu zmiany na śluzówce bardzo często wiążą się z dyskomfortem, uczuciem pieczenia, a nawet bólu. Sprawiają trudności w przełykaniu, mówieniu, niekiedy także poruszaniu żuchwą. Afty bardzo często mają charakter nawrotowy. Szacuje się, że aftowe zapalenie jamy ustnej (RAS) dotyczy od 5 do 20% populacji. Dlatego też, kiedy afty pojawiają się regularnie co kilka tygodni czy miesięcy, warto pokazać je lekarzowi, nie tylko dlatego, aby znaleźć sposób na wywołujące dyskomfort objawy, ale również wykluczyć niektóre choroby, jak celiakia czy choroba Crohna. Bezsprzecznie należy pokazać afty lekarzowi, gdy towarzyszy im silny ból i gorączka.

Jakie są rodzaje aft nawracających?

Według aktualnej wiedzy uznaje się, że aftowe zapalenie jamy ustnej występuje w trzech odmianach klinicznych.

Afty Mikulicza, nazywane także aftami małymi

To najczęściej występujące afty ze wszystkich tego typu owrzodzeń. Szacuje się, że pojawiają się u nawet 85% pacjentów zgłaszających objawy charakterystyczne dla RAS. Afta mała po raz pierwszy została opisana pod koniec XIX wieku przez wybitnego chirurga polskiego pochodzenia, Jana Mikulicza Radeckiego, który zauważył, że nadżerki z czerwoną obwódką mogą pojawiać się pod wpływem stresu. Mikulicz zwracał ponadto uwagę, że tego typu zmiany w jamie ustnej mają charakter powszechny i łatwo je przeoczyć lub pomylić z objawami niestrawności czy nieżytu.

Jak wygląda afta Mikulicza? To nadżerka, której średnica nie przekracza 1 cm. Jest zlokalizowana głównie na nierogowaciałej, ruchomej błonie śluzowej jamy ustnej, czyli wargach, policzkach, podniebieniu miękkim, bocznej i brzusznej powierzchni języka oraz okolicy podjęzykowej. Małe afty zwykle występują w mniejszych grupach i jednorazowo nie pojawia się ich więcej niż 5. To podrażnienia płytkie, które goją się relatywnie szybko, nie pozostawiając po sobie blizn. Zdarza się, że u pacjentów, u których aftowe zapalenie jamy ustnej nawraca bardzo często, dodatkowym objawem jest powiększenie węzłów chłonnych, aczkolwiek nie jest to regułą.

Przeczytaj również: Rany po aparacie ortodontycznym – jak sobie z nim radzić?

Afty Suttona, nazywane także aftami dużymi

To znacznie cięższa postać aft nawracających, która występuje u około 10-15% osób, u których zdiagnozowano aftowe zapalenie jamy ustnej. Duże, głębokie owrzodzenie jako jeden z pierwszych przebadał na początku XX wieku Richard L. Sutton – amerykański dermatolog, który wyraźnie oddzielił podrażnienia aftowe od tych wywołanych wirusem opryszczki (Herpes). Afty Suttona są duże. Ich średnica osiąga od 1 do 3 cm. Podobnie, jak przy pojawianiu się aft małych, ilość wykwitów jednorazowo nie przekracza pięciu. Aczkolwiek są to zmiany głębsze i znacznie bardziej bolesne. Ze względu na to, że przy aftach dużych dochodzi do utraty nabłonka, czas ich gojenia wydłuża się do 3-4 tygodni i jest duże prawdopodobieństwo, że po zmianach zapalnych pozostaną blizny.

Charakterystyczne jest to, że afty tego rodzaju występują nie tylko na nierogowaciałej, ruchomej błonie jamy ustnej, lecz także w okolicy podniebienia twardego, dziąseł czy grzbietowej powierzchni języka. Częściej przebiegają razem z powiększeniem węzłów chłonnych oraz gorączką. Istnieje także większe ryzyko, że owrzodzenia zostaną objęte nadkażeniem bakteryjnym lub grzybiczym.

Afty opryszczkopodobne

Afty opryszczkopodobne pojawiają się bardzo rzadko i dotyczą 5-10% chorych na RAS. To przypadłość, na jaką uskarżają się głównie kobiety w podeszłym wieku. Typowe jest to, że afta opryszczkowa nie pojawia się w postaci nielicznych wykwitów, podobnie do wyżej opisanych odmian, ale występuje w formie rozlanej, łączącej od 20 do 50 pęcherzyków, zmieniających się w nadżerki. Nazwa tych aft powstała ze względu na podobieństwo, jakie te zmiany wykazują w obrazie klinicznym. Mimo to afty opryszczkopodobne nie są związane z wirusami z rodziny Herpes. Badania potwierdziły, że to nadżerki, które nie posiadają kultur wirusowych HSV-1, więc ich etiologia musi być inna.

Skąd się biorą afty?

Naukowcy nie mają pewności, skąd bierze się aftowe zapalenie jamy ustnej. Istnieje kilka hipotez wskazujących różne etiologie, aczkolwiek badania mające ustalić przyczynę RAS wciąż trwają. Wiadomo na pewno, że podłoże aft jest wieloczynnikowe, a główną rolę w procesie ich powstawania odgrywają zaburzenia odpowiedzi immunologicznej oraz uwarunkowania genetyczne. Ponieważ aftowe zapalenie jamy ustnej ma wiele cech wspólnych z zakażeniem wywołanym przez wirus opryszczki, wielu badaczy sugerowało, że RAS może mieć podłoże infekcyjne i być – podobnie jak pleśniawki wywoływane przez grzyby – odpowiedzią na inkubację chorobotwórczych drobnoustrojów. Liczne badania przekreśliły jednak tę tezę, a głównym argumentem był brak skuteczności acyklowiru (leku przeciwwirusowego) w leczeniu aft nawracających. Tak samo jak afty nie wydają się być chorobą wirusową, nie ma badań potwierdzających ich podłoże bakteryjne. Dlatego też na pytanie, czy afty są zaraźliwe, z całą pewnością należy odpowiedzieć przecząco!

Mówiąc o etiologii RAS, wskazuje się raczej na wspomnianą już immunologię i genetykę oraz:

• delikatną, podatną na podrażnienia śluzówkę,
• upośledzenie wchłaniania niektórych składników pokarmowych,
• alergie pokarmowe,
• niedobór żelaza, kwasu foliowego, witamin z grupy B,
• zaburzenia przewodu pokarmowego, takie jak celiakia, choroba Crohna, wrzodziejące zapalenie jelit,
• zmiany w gospodarce hormonalnej, zwłaszcza w okresie przedmenstruacyjnym i okołomenopauzalnym, co wynika z obniżenia poziomu progesteronu.

Duże znaczenie dla powstawania zapalenia błony śluzowej jamy ustnej ma również kondycja psychiczna. Stres, przemęczenie fizyczne i psychiczne oraz związany z nimi spadek odporności mogą dawać o sobie znać właśnie w postaci afty na języku czy podniebieniu.

Zobacz także: Jak radzić sobie z zapaleniem błony śluzowej jamy ustnej?

Jak leczyć afty?

W związku z tym, że aftowe zapalenie jamy ustnej jest schorzeniem o niejasnej etiologii, podejmowane dziś leczenie jest znacznie utrudnione – nie znając przyczyny, nie można wskazać skutecznego leku na afty. Stosowane obecnie standardy postępowań terapeutycznych skupiają się na trzech celach:

• łagodzeniu objawów,
• wspieraniu procesu gojenia,
• ograniczeniu nawrotów.

Kiedy bolesna afta staje się częstym problemem, najważniejsze jest postawienie właściwej diagnozy. Dlatego też pierwszy krok w leczeniu RAS to wykluczenie wszelkich czynników, które są potencjalnym zagrożeniem. W wywiadzie bierze się więc pod uwagę kondycję ogólnoustrojową pacjenta, jego sposób odżywiania się oraz ewentualnego leczenia. Należy wyeliminować podłoże infekcyjne, niedobory pokarmowe, zaburzenia odporności, alergie oraz leki mogące wpływać na podrażnienia śluzówki.

Sposób leczenia jest uzależniony od nasilenia i częstotliwości występowania objawów.

Przy aftach małych, rzadko nawracających stosuje się zwykle jedynie środki, które mają zminimalizować dolegliwości bólowe. To głównie preparaty dostępne bez recepty, przeznaczone do aplikacji miejscowej w postaci żeli, roztworów do płukania czy aerozoli, sprawdzających się szczególnie przy aftach u dzieci.

W skład tych leków zwykle wchodzą środki przeciwbólowe, jak lidokaina, a także substancje o działaniu odkażającym i przeciwzapalnym, tu między innymi benzydamina. W przypadku, gdy afta jest podrażnieniem bardziej doskwierającym, zaleca się włączenie farmaceutyków działających osłonowo, które pokrywają owrzodziałą śluzówkę specjalnym filmem ochronnym – pozwoli to złagodzić objawy, a jednocześnie przyspieszyć proces gojenia się ran.

W związku z tym, że aftowe zapalenie jamy ustnej raczej jest dalekie od infekcji bakteryjnych, nie ma podstaw do wdrażania antybiotykoterapii. Wyjątkiem jest wtórne zakażenie bakteryjne lub zwiększone ryzyko pojawienia się tego typu powikłań. Lekiem pierwszego rzutu jest w takim przypadku tetracyklina podana miejscowo, znana z silnych właściwości przeciwzapalnych. Zdarza się i tak, że preparaty z tetracykliną przepisuje się osobom z ciężką, często nawracającą aftozą. U takich pacjentów obok antybiotykoterapii stosuje się również leki steroidowe, dostosowane do aplikacji na błonę śluzową. Najczęściej są to kortykosteroidy aplikowane miejscowo, aż do czasu ustąpienia objawów, jednak nie dłużej niż przez 14 dni. Obok farmakoterapii można zastosować także laseroterapię. W najcięższych stadiach choroby sięga się po leki immunosupresyjne i immunomodulujące. Bardzo często w leczeniu RAS zalecana jest dodatkowa suplementacja witaminowa.

Leczenie aft zawsze warto wspierać domowymi sposobami. Jednym z nich jest płukanie gardła i jamy ustnej ziołami szałwii czy kory dębu, które uśmierzą ból, działają przeciwzapalnie, ściągająco i odkażająco. Dobrym sposobem na afty jest także picie naparu z siemienia lnianego, który powleka podrażnioną śluzówkę powłoką ochronną. Ulgę w bólu może przynieść także posmarowanie newralgicznych miejsc cienką warstwą miodu, który słynie ze swoich prozdrowotnych właściwości.

Jak zapobiegać nawrotom aft?

Nawracające afty są bardzo uciążliwe, wiążą się z bólem i potrafią utrudniać najprostsze codzienne czynności. Szczególnie dotkliwie może być odczuwana nawet pojedyncza afta u dziecka, którego błona śluzowa jest cieńsza i bardziej wrażliwa.

Najlepszym sposobem na to, jak ograniczyć nawrotowe aftowe zapalenie jamy ustnej, jest eliminowanie czynników potencjalnie drażniących. Dlatego też osoby z RAS powinny dbać o higienę jamy ustnej i nie używać past do zębów z zawartością laurylosiarczanu sodu (SLS). Przy RAS ważne jest także, aby nie spożywać pikantnych, mocno przyprawionych, gorących potraw. W codziennej diecie warto wybierać szczególnie te produkty, które są bogate w żelazo, kwas foliowy, witaminę D i witaminy z grupy B. Trzeba także pamiętać o eliminowaniu stresu, a jeśli przyczyną aft mogą być zaburzenia hormonalne, należy rozpocząć leczenie endokrynologiczne.

Sprawdź również: Angina opryszczkowa – objawy, leczenie

---

• E. Krawiecka, Występowanie nawrotowego aftowego zapalenia jamy ustnej w aspekcie chorób ogólnoustrojowych oraz niedoborów żelaza, witaminy B12 i witaminy D, rozprawa doktorska, praca poglądowa Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej “wbc.poznan.pl”, [dostęp 13.08.2019] http://www.wbc.poznan.pl/Content/447775/index.pdf

• I.Tyszkiewicz, Z. Kozłowski, Współczesne poglądy na temat leczenia aft nawracających – przegląd piśmiennictwa, praca poglądowa Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, [dostęp 13.08.2019], http://www.dentalforum.ump.edu.pl/uploads/2015/1/83_1_43_2015.pdf

• N. Szeląg, Afty – występowanie i leczenie, broszura informacyjna “Praca z pacjentem”, dostępna w Internecie, [dostęp 13.08.2019] https://smigiel.net/wp-content/uploads/2017/03/afty–występowanie-i-leczenie.pdf