Zapalenie ucha środkowego – przyczyny, objawy i leczenie

Ostre zapalenie ucha środkowego

Ostre zapalenie ucha środkowego (AOM, ang. acute otitis media) należy do najczęstszych chorób infekcyjnych występujących u dzieci. Najczęściej dotyczy maluchów w wieku 6-24 miesięcy. Około 20 proc. dzieci doświadcza nawracających epizodów zapalenia ucha środkowego. Z wiekiem zapadalność na AOM maleje. Warto również dodać, że zwykle zakażenie ma charakter sezonowy – szczyt zachorowań przypada na okres jesienno-zimowy.

Ostre zapalenie ucha środkowego to proces zapalny, który szerzy się na wszystkie struktury ucha środkowego i charakteryzuje obecnością ropnej wydzieliny w jamie bębenkowej. Mogą towarzyszyć mu zarówno objawy ogólne, jak i miejscowe. W wielu przypadkach choroba ma początkowo podłoże wirusowe i może ulec samoistnemu wyleczeniu. Dlatego w określonych przypadkach należy rozważyć odroczenie leczenia antybiotykiem i zastosować postępowanie wyczekujące.

Zapalenie ucha środkowego – przyczyny

Zazwyczaj ostre stany zapalne ucha środkowego poprzedzają zakażenia wirusowe lub bakteryjne górnych dróg oddechowych. Czynnikiem predysponującym do choroby są też różnice anatomiczne w budowie, przebiegu i położeniu trąbki słuchowej u najmłodszych pacjentów lub zaburzenia w transporcie rzęskowo-śluzówkowym, które utrudniają samooczyszczanie dróg oddechowych pacjenta.

Na ogół ostre zapalenie ucha środkowego to zakażenie o charakterze mieszanym, wywołanym zarówno przez wirusy, jak i bakterie. Do choroby mogą przyczynić się wirus RSV (Respiratory Syncytial Virus), wirusy grypy typu A, wirusy paragrypy oraz ryno- i adenowirusy. Wśród patogenów bakteryjnych dominuje Streptococcus pneumoniae. Poza tym infekcję powodują bakterie Haemophilus influenzae i Moraxella catarrhalis.

Co zwiększa ryzyko zachorowania na zapalenie ucha środkowego?

• Trudne warunki socjalno-ekonomiczne,
• infekcje sezonowe,
• w przypadku niemowląt – karmienie sztucznym pokarmem,
• palenie tytoniu – czynne i bierne,
• wiek – najczęściej chorują dzieci poniżej 6. r.ż.,
• upośledzenie odporności,
• czynniki genetyczne.

Zapalenie ucha środkowego – objawy

Ostre zapalenie ucha środkowego z reguły poprzedzają objawy świadczące o zakażeniu górnych dróg oddechowych (np. katar, ból głowy, ból gardła). Na chorobę może wskazywać też:

• gorączka – u dzieci może osiągać poziom 39–40°C,
• dreszcze,
• ból ucha, który zaburza sen,
• szumy uszne,
• uczucie pełności w uchu,
• niedosłuch – może osiągać różne nasilenie,
• może wystąpić wyciek ropny z przewodu słuchowego zewnętrznego,
• wzmożona wrażliwość ucha na dotyk, pociąganie,
• ogólne osłabienie, złe samopoczucie, drażliwość, płaczliwość,
• brak apetytu, wymioty, biegunka – dotyczą zwłaszcza małych dzieci.

Diagnostyka zapalenia ucha środkowego

Ostre zapalenie ucha środkowego rozpoznaje się zwykle na podstawie badania podmiotowego i otoskopowego (inaczej nazywanego wziernikowaniem ucha). Wykonuje się otoskopię zwykłą lub otoskopię pneumatyczną, do której przeprowadzenia stosuje się specjalny wziernik Siegla, umożliwiający ocenę nie tylko wyglądu błony bębenkowej, lecz także jej ruchomości.

O ostrym zapaleniu ucha środkowego świadczą:

• przekrwiona błona bębenkowa (widoczne zaczerwienienie),
• pogrubiona, uwypuklona błona bębenkowa z ograniczoną ruchomością,
• ropny płyn za błoną (po perforacji – wyciek w przewodzie słuchowym).

W niektórych przypadkach przydatne okazują się badania dodatkowe, np. morfologia krwi z rozmazem, OB, CRP (białko, którego zwiększony poziom może wskazywać m.in. na infekcje bakteryjne), posiew płynu uzyskanego podczas paracentezy, a w przypadku podejrzenia powikłań także tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny (MRI).

Paracenteza – nacięcie błony bębenkowej

Wspomniana wyżej paracenteza pozwala nie tylko wspomóc proces diagnostyczny (pobrać z ucha materiał potrzebny do wykonania posiewu), lecz stosuje się ją także leczniczo. Pomaga zmniejszyć ból oraz zredukować ryzyko wystąpienia pozapalnych powikłań ucha.

To zabieg nacięcia błony bębenkowej, który umożliwia uwolnienie zalegającej w jamie bębenkowej patologicznej wydzieliny (wykonuje się go w znieczuleniu, u dzieci może być konieczne zastosowanie znieczulenia ogólnego). Wskazaniami do jego wykonania są między innymi:

• zapalenie ucha środkowego o ciężkim przebiegu, z intensywnymi bólami ucha, gdy obserwuje się znaczne uwypuklenie błony bębenkowej,
• ciężki przebieg choroby u niemowląt lub małych dzieci,
• brak odpowiedzi na stosowane leczenie antybiotykiem,
• niedowład nerwu twarzowego.

Ostre zapalenie ucha środkowego – leczenie

Jeżeli za zachorowanie odpowiadają wirusy, podstawą jest leczenie objawowe, które polega na podawaniu leków przeciwzapalnych, przeciwbólowych i przeciwgorączkowych (najczęściej ibuprofenu). Pomocne są też leki obkurczające śluzówkę nosa, łagodzące ból gardła (np. środki z benzydaminą o działaniu przeciwbólowym, przeciwzapalnym, antyseptycznym i miejscowo znieczulającym).

Jeśli pacjent jest w dobrym stanie i nie spełnia kryteriów natychmiastowego rozpoczęcia antybiotykoterapii, można początkowo zastosować jedynie leki przeciwbólowe, przeciwzapalne oraz poddać pacjenta obserwacji. Gdy stan chorego nie ulegnie poprawie w ciągu około 48 godzin, zazwyczaj włącza się antybiotykoterapię. Lekiem z wyboru jest amoksycylina, wykazująca aktywność przeciwko S. pneumoniae i H. influenzae. W przypadku uczulenia stosuje się cefalosporyny lub makrolidy. Jeżeli efekty leczenia nie są zadowalające lub dochodzi do wczesnych nawrotów choroby, wdraża się antybiotyk z grupy cefalosporyn (ceftriakson).

Należy przy tym pamiętać, że antybiotykoterapię obligatoryjnie rekomenduje się w przypadku wycieku z ucha u dzieci poniżej 6. miesiąca życia oraz u małych pacjentów do 2. roku życia, którzy chorują na obustronne ostre zapalenie ucha środkowego. Poza tym antybiotykoterapię obowiązkowo stosuje się u osób, u których występują wymioty i wysoka gorączka oraz u chorych z grupy ryzyka – m.in. z nawrotowym zapaleniem ucha środkowego, zaburzeniami odporności, wadami twarzoczaszki, zespołem Downa.

Wysiękowe zapalenie ucha środkowego

Inną jednostką chorobową jest wysiękowe zapalenie ucha środkowego. Jak sama nazwa wskazuje, w jej przebiegu pojawia się wysięk w jamie bębenkowej, zaburzona jest też drożność trąbki słuchowej. Wyróżniamy następujące postacie tej choroby:

• ostrą – trwa krócej niż 10 dni,
• podostrą – trwa od 10 dni do 3 miesięcy,
• przewlekłą – powyżej 3 miesięcy.

To choroba dotykająca najczęściej dzieci w wieku 1-2 lata oraz w okresie przedszkolnym. Statystyki podają, że do końca 4. roku życia nawet 80% dzieci przynajmniej raz choruje na wysiękowe zapalenie ucha środkowego.

Przyczyny i objawy wysiękowego zapalenia ucha środkowego

Większość przyczyn jest podobna do tych, które powodują ostre zapalenie ucha środkowego. Dodatkowo istotny wpływ mogą mieć: alergia, refluks żołądkowo-przełykowy czy przerost migdałka gardłowego. Na jakie objawy warto zwrócić uwagę?

• Niedosłuch,
• wrażenie obecności wody w uchu,
• potrzeba głośnego słuchania muzyki, oglądania TV etc.,
• u małych dzieci – wycofanie z zabaw, zaburzenia mowy, pogorszenie reakcji słuchowych
• nie występuje ból ucha ani gorączka.

Wysiękowe zapalenie ucha środkowego – rozpoznanie i leczenie

Powyższe objawy powinny skłonić do wizyty lekarskiej. Lekarz oceni prawidłowość oddychania przez nos, wykona badanie otoskopowe i badanie słuchu szeptem.

Podstawę diagnostyki stanowi badanie otoskopowe (zarówno zwykłe, jak i pneumatyczne) oraz inne dodatkowe testy: mikrootoskopia (która pozwala obejrzeć błonę bębenkową pod mikroskopem) czy tympanometria (ocenia m.in. sztywność błony bębenkowej). Wskazana może być również paracenteza diagnostyczna.

Jeśli zaś chodzi o leczenie, w ok. 75% przypadków wysiękowe zapalenie ucha środkowego ustępuje samoistnie . Terapia jest zaś konieczna w przypadku, gdy narasta u pacjenta niedosłuch – jeśli jest obustronny (powyżej 20 dB), a wysięk utrzymuje się przez 4-6 miesięcy, wskazane jest skierowanie na obustronną paracentezę z założeniem drenu.

Pomocne mogą być też antybiotyki, jednak jak wskazują dane, pozwalają uzyskać poprawę jedynie w 22 proc. przypadków (poza nimi są nieskuteczne). Nie pomagają też leki antyhistaminowe czy przeciwzapalne. Korzystne jest zaś przedmuchiwanie trąbek słuchowych metodą Politzera, jest to zabieg wykonywany w gabinecie laryngologicznym – i to właśnie od tego miejsca należy zacząć zarówno diagnostykę, jak i leczenie każdego rodzaju zapalenia ucha środkowego.

J. Kuczkowski, J., Aktualne problemy w rozpoznawaniu i leczeniu ostrego i wysiękowego zapalenia ucha środkowego, Forum Medycyny Rodzinnej 2011;5(4):287-294 [dostęp: 02.02.2020]